ایام فاطمیه

شهادت بی بی دوعالم فاطمه الزهرا(س) تسلیت میگوییم.

برای دیگر کاربردها فاطمه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

فاطِمه(س) مشهور به فاطمه زهرا (۵ بعثت -۱۱ق)، دختر پیامبر اسلام(ص) و خدیجه کبری(س) و همسر امام علی(ع) است. او یکی از پنج‌تن آل‌عبا (اصحاب کساء) است که شیعیانِ دوازده امامی آنها را معصوم می‌دانند. امام دوم و سوم شیعیان، زینب(س) و ام‌کلثوم از فرزندان او هستند. زهرا، بَتول، سیدة نساء العالمین از القاب وی و اُمّ اَبیها کنیه مشهور او است. فاطمه، تنها زن همراه پیامبر(ص) در روز مباهله با مسیحیان نجران بوده است.

سوره کوثر، آیه تطهیر، آیه مودت و آیه اطعام و احادیثی چون حدیث بَضعه در شأن و فضیلت فاطمه نازل و نقل شده‌اند. در روایات آمده است که پیامبر(ص)، فاطمه(س) را برترین زن در دو عالم معرفی کرده و خشم و خشنودی او را خشم و خشنودی خداوند دانسته است.

درباره دوران کودکی و نوجوانی فاطمه(س) گزارش‌های کمی وجود دارد. از این دوران فقط گزارش‌هایی درباره همراهی او با پیامبر در مقابل خشونت‌های مشرکان، حضور او در شعب ابی‌طالب و هجرت به مدینه همراه امام علی(ع) نقل شده است.

فاطمه(س) در سال دوم هجرت با امام علی(ع) ازدواج کرد. انجام فعالیت‌های اجتماعی و همراهی با پیامبر اسلام(ص) در برخی از جنگ‌ها از جمله فتح مکه از جمله کارهای او بعد از هجرت بود.

فاطمه(س) در ماجرای سقیفه ضمن مخالفت با اقدام شورای سقیفه، خلافت ابوبکر را غاصبانه خواند و با او بیعت نکرد. او در جریان مصادره فدک و دفاع از خلافت امام علی(ع) خطبه‌ای خواند که به خطبه فدکیه معروف است. وی اندکی پس از رحلت پیامبر(ص) و در جریان هجوم مأموران ابوبکر به خانه‌اش، آسیب دید، در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی در ۳ جمادی‌الثانی سال ۱۱ هجری قمری در مدینه به شهادت رسید. پیکر دختر پیامبر(ص) به سفارش خودش شبانه و مخفیانه دفن شد و قبرش هیچ‌گاه مشخص نشد.

تسبیحات حضرت زهرا(س)، مصحف فاطمه، خطبه فدکیه بخشی از میراث معنوی فاطمه است. مصحف فاطمه(س) کتابی است شامل سخنانی که فرشته الهی به او الهام کرده و امام علی(ع) آنها را نوشته است. این صحیفه بنابر روایات، در دست امامان بوده و هم‌اکنون در دست امام زمان(عج) است.

شیعیان، فاطمه(س) را الگوی خود می‌دانند و در سالروز شهادت وی که به ایام فاطمیه مشهور است، عزاداری می‌کنند. در ایران سالروز ولادت فاطمه(س) (۲۰ جمادی‌الثانی)، روز زن و مادر نامگذاری شده و نام فاطمه و زهرا جزء بیشترین نام‌ها برای دختران است.

آثاری که راجع به فاطمه زهرا(س) تألیف یا جمع‌آوری شده، می‌توان به سه دسته مُسنَدنگاری، مَنقَبَت‌نگاری و زندگینامه‌نویسی تقسیم کرد.

محتویات

نام و نسب

فاطمه دختر پیامبر اسلام محمد بن عبدالله و خَدیجَه بنت خُوَیلد است. برای فاطمه(س) القاب متعددی (در حدود ۳۰ لقب) یاد شده است. زهرا، صدّیقه، مُحَدَّثه، بَتول، سیدة نساء العالمین، منصوره، طاهره، مُطهّره، زَکیّه، مبارکه، راضیه، مرضیه از مشهورترین القاب فاطمه‌اند.[۱]

برای فاطمه(س) چند کُنیه گفته شده است: اُمّ‌اَبیها، اُم‌الائمه، ام‌الحسن، ام‌الحسین و ام‌المحسن.[۲]

همچنین ببینید: القاب حضرت فاطمه(س)

[نمایش]

حضرت فاطمه زهرا

 

زندگی‌نامه

تولد و دوران کودکی

بر اساس دیدگاه رایج شیعیان، حضرت فاطمه در سال پنجم بعثت مشهور به سَنَه اَحقافیه (سال نزول سوره احقاف)[۱۸] متولد شد.[۱۹] شیخ مفید و کفعمی سال دوم بعثت را زمان تولد فاطمه(س) دانسته‌اند.[۲۰] طبق دیدگاه رایج اهل سنت، ولادت فاطمه(س) پنج سال پیش از بعثت بود.[۲۱]

در منابع شیعه، روز تولد فاطمه(س) ۲۰ جمادی‌الثانی ذکر شده است.[۲۲]

از زندگی فاطمه در کودکی و نوجوانی گزارش‌های تاریخی کمی وجود دارد.[۲۳] بر اساس گزارش‌های تاریخی، پس از آشکار شدن دعوت پیامبر، فاطمه در برخی موارد شاهد خشونت‌های مشرکان علیه پدرش بود. علاوه بر این، سه سال از دوران کودکی فاطمه، در شِعب ابی‌طالب و تحت فشارهای اقتصادی و اجتماعی مشرکان علیه بنی‌هاشم و پیروان پیامبر اسلام گذشت.[۲۴] فاطمه همچنین در کودکی، مادر خود خدیجه و عمو و حامی مهم پدرش، ابوطالب را از دست داد.[۲۵] تصمیم قریش برای قتل پیامبر(ص)[۲۶] خروج شبانه پیامبر از مکه و هجرت به مدینه، و هجرت فاطمه به مدینه همراه با علی(ع) و برخی از زنان، مهم‌ترین رخدادهای کودکی زهرا(س) بوده است.[۲۷]

خواستگاری و ازدواج

نوشتار اصلی: ازدواج علی(ع) و فاطمه(س)

فاطمه(س) خواستگاران متعددی داشت؛ اما در نهایت با امام علی(ع) ازدواج کرد. به اعتقاد برخی پژوهشگران به دنبال هجرت پیامبر(ص) به مدینه و رهبری جامعه اسلامی، فاطمه(س) به سبب نسبت فرزندی با پیامبر(ص) در میان مسلمانان مورد احترام قرار گرفت و جایگاه والایی یافت.[۲۸] در کنار این مسئله ابراز محبت پیامبر به فاطمه(س)[۲۹] و ویژگی‌های فاطمه در مقایسه با زنان دوره خود[۳۰] موجب شد برخی از مسلمانان به دنبال ازدواج با دختر پیامبر(ص) باشند.[۳۱] شماری از بزرگان قریش که زودتر از دیگران اسلام آورده بودند یا از قدرت مالی مناسبی برخوردار بودند از فاطمه خواستگاری کردند.[۳۲] ابوبکر، عمر[۳۳] و عبدالرحمن بن عوف[۳۴] از این افراد بودند. همه خواستگاران جواب ردّ از پیامبر شنیدند.[۳۵] پیامبر در پاسخ به درخواست آنان می‌فرمود: «ازدواج فاطمه امری آسمانی است و نیازمند حکم الهی است.»[۳۶] و در مواردی نیز نارضایتی فاطمه(س) از ازدواج با خواستگاران را مطرح می‌کرد.[۳۷]

علی(ع) به سبب ارتباط خانوادگی با پیامبر و ویژگی‌های اخلاقی و دینی فاطمه، علاقه زیادی برای ازدواج با فاطمه داشت؛[۳۸] اما به گفته مورخان به خود اجازه نمی‌داد از دختر پیامبر خواستگاری کند.[۳۹] سعد بن معاذ این مسئله را به پیامبر منتقل کرد و پیامبر با خواستگاری علی(ع) موافقت کرد.[۴۰] پیامبر(ص) درخواست امام علی(ع) و ویژگی‌های رفتاری و فضیلت او را برای فاطمه(س) بیان کرد که با رضایت فاطمه همراه شد.[۴۱] پیامبر نیز به امر الهی فاطمه(س) را به ازدواج با علی(ع) درآورد.[۴۲] علی(ع) مانند دیگر مهاجران، در ماه‌های نخستینِ پس از هجرت، وضعیت اقتصادی سختی داشت.[۴۳] از این رو به توصیه پیامبر، قیمت زره خود را (با فروش یا رهن)، مهر فاطمه کرد.[۴۴] مراسم عقد علی(ع) و فاطمه(س) در حضور مسلمانان در مسجد برگزار شد.[۴۵] درباره تاریخ مراسم عقد اختلاف وجود دارد. در بیشتر منابع، سال دوم هجری ذکر شده است.[۴۶] مراسم عروسی پس از جنگ بدر در شوال یا ذی‌الحجه سال دوم هجری برگزار شد.[۴۷]

زندگی مشترک با علی(ع)

در گزارش‌های تاریخی و روایی آمده است فاطمه(س) به علی(ع) به‌ گونه‌های متفاوت و حتی در حضور پیامبر محبت می‌کرد و او را بهترین همسر می‌خواند.[۴۸] احترام به علی نیز یکی از خصوصیات فاطمه معرفی شده است. نقل شده است فاطمه در خانه، علی(ع) را با کلمات محبت‌آمیز[۴۹] و در میان مردم با کنیه اباالحسن خطاب می‌کرد.[۵۰] در گزارش‌هایی آمده است که فاطمه(س) در خانه با عطر و وسایل زینتی خود را می‌آراست.[۵۱]

دوره نخست زندگی فاطمه(س) و علی(ع) با شرایط دشوار اقتصادی همراه بود[۵۲] تا آنجا که در برخی زمان‌ها غذایی برای سیر کردن حسنین(ع) نمی‌یافتند؛[۵۳] اما فاطمه(س) به وضع موجود اعتراض نمی‌کرد و گاه برای کمک به همسر خود در تأمین معاش، پشم‌ریسی می‌کرد.[۵۴]

فاطمه(س)براساس توصیه پیامبر(ص) [۵۵] تمایل داشت کارهای درون منزل را خود انجام دهد و امور خارج از منزل را به علی(ع) واگذارد.[۵۶] حتی زمانی که پیامبر خادمی به نام فضه را به خانه‌‌اش فرستاد، نیمی از کارهای خانه را خود انجام می‌داد و نیمی دیگر را به فضه می‌سپرد.[۵۷] بر اساس برخی از گزارش‌ها به توصیه فاطمه(س) یک روز فضه در خانه کار می‌کرد و روز دیگر فاطمه(س) خود خانه‌داری می‌کرد.[۵۸]

فرزندان

منابع شیعه و اهل سنت هم‌رأی‌اند که حسن[۵۹] ، حسین[۶۰] ، زینب[۶۱] و ام‌کلثوم[۶۲] چهار فرزند فاطمه و علی هستند.[۶۳] در منابع شیعه و برخی از منابع اهل سنت از فرزند پسر دیگری نام برده شده که بر اثر آسیبی که در جریان حوادثِ پس از پیامبر(ص) بر فاطمه وارد شد سقط گردید. نام او مُحسِن یا مُحَسَّن ذکر شده است.[۶۴]

وقایع پایان زندگی

در چند ماه پایانی زندگی فاطمه(س) حوادث ناگواری برای او اتفاق افتاد؛ چنانکه گفته شده در این دوره هیچ کس زهرا(س) را خندان ندید.[۶۵] درگذشت پیامبر(ص)،[۶۶] ماجرای سقیفه، غصب خلافت، مصادره فدک توسط ابوبکر و خواندن خطبه فدکیه در حضور صحابه[۶۷] مهم‌ترین وقایع پایانی زندگی اوست. فاطمه در کنار علی(ع) یکی از مخالفان اصلی شورای سقیفه و خلافت ابوبکر بود؛[۶۸] به همین دلیل مورد تهدید دستگاه خلافت قرار گرفتند که نمونه‌ آن تهدید به آتش زدن خانه فاطمه است.[۶۹] بیعت نکردن علی(ع) و مخالفان ابوبکر و تحصن آنان در خانه فاطمه موجب شد یاران خلیفه به خانه او حمله کنند و در این هجوم فاطمه به سبب ممانعت از بردن علی برای بیعتِ اجباری با ابوبکر[۷۰] آسیب دید و فرزندش سقط شد.[۷۱] فاطمه(س) پس از این واقعه در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی به شهادت رسید.[۷۲]

فاطمه به علی(ع) وصیت کرد مخالفانش نباید در نماز گزاردن بر پیکرش و مراسم تدفین او شرکت کنند و از علی(ع) خواست شبانه وی را دفن کند.[۷۳] بر اساس دیدگاه مشهور،[۷۴] فاطمه(س) در ۳ جمادی‌الثانی سال ۱۱ هجری قمری در مدینه به شهادت رسید.[۷۵] عمر او را هجده سال گفته‌اند؛[۷۶] اما در روایتی از امام باقر(ع) عمر او ۲۳ سال ذکر شده است.[۷۷]

مشارکت‌ها و مواضع سیاسی

فاطمه(س) فعالیت‌های اجتماعی و موضع‌گیری‌های سیاسی متعددی داشته است. هجرت به مدینه، مداوای پیامبر(ص) در جریان جنگ احد،[۷۸] رساندن آذوقه برای پیامبر در جنگ خندق[۷۹] و همراهی‌اش در فتح مکه[۸۰] از جمله فعالیت‌های وی قبل از رحلت پیامبر است؛ اما بیشتر فعالیت‌های سیاسی فاطمه(س) مربوط به دوران کوتاه زندگی‌اش پس از رحلت پیامبر است. از مهم‌ترین موضع‌گیری‌های سیاسی وی این موارد است: مخالفت با واقعه سقیفه و انتخاب ابوبکر به عنوان خلیفه پس از پیامبر، رفتن به خانه سران مهاجر و انصار برای اقرار گرفتن از آنان در خصوص شایستگی و برتری امام علی(ع) برای خلافت، تلاش برای بازپس‌گیری مالکیت فدک، خواندن خطبه فدکیه در جمع مهاجرین و انصار و دفاع از علی(ع) در ماجرای هجوم به خانه. به باور برخی پژوهشگران، بسیاری از گفتارها و رفتارهای فاطمه پس از رحلت پیامبر(ص) به نوعی واکنش سیاسی و اعتراض به غصب خلافت از سوی ابوبکر و طرفداران دستگاه خلافت او بود.[۸۱]

مخالفت با تصمیم شورای سقیفه

نوشتار اصلی: واقعه سقیفه بنی‌ساعده

پس از تشکیل شورای سقیفه و بیعت عده‌ای با ابوبکر به عنوان خلیفه، فاطمه در کنار علی(ع) و شماری از صحابه نظیر طلحه و زبیر با این اقدام مخالفت کردند؛[۸۲] زیرا در واقعه غدیر، پیامبر(ص) امام علی(ع) را جانشین خود معرفی کرده بود.[۸۳] بر اساس گزارش‌های تاریخی فاطمه به همراه علی به سراغ صحابه می‌رفتند و از آنان طلب یاری می‌کردند. صحابه در پاسخ به درخواست فاطمه می‌گفتند اگر پیش از آنکه با ابوبکر بیعت کنند چنین درخواستی می‌کرد، از خلافت علی(ع) حمایت می‌کردند.[۸۴]

ماجرای فدک و خطبه فدکیه

نوشتار‌های اصلی: ماجرای فدک و خطبه فدکیه

پس از آنکه ابوبکر فدک را از فاطمه(س) گرفت و آن را به نفع خلافت خود مصادره کرد، فاطمه(س) با این اقدام او مخالفت کرد.[۸۵] او برای بازپس‌گیری فدک با ابوبکر گفتگو کرد و پس از ارائه دلیل و شاهد،[۸۶] ابوبکر در نوشته‌ای فدک را از آنِ فاطمه دانست؛ اما عمر بن خطاب با بی‌احترامی آن نوشته را از فاطمه(س) گرفت و پاره کرد.[۸۷] برخی منابع از ضربه عمر به فاطمه(س) و آسیب دیدن و سقط جنینش در این ماجرا خبر داده‌اند.[۸۸] فاطمه پس از بی‌نتیجه ماندن تلاشش برای بازپس‌گیری فدک، به مسجد پیامبر رفت و در حضور صحابه خطبه‌ای، که بعدها به خطبه فدکیه مشهور شد، خواند و در آن، اقدام ابوبکر در مصادره فدک و غصب خلافت را نکوهش کرد. فاطمه(س) در این خطبه نتیجه اقدامات ابوبکر و طرفداران او را آتش دوزخ دانست.[۸۹]

همراهی با تحصن‌کنندگان مخالف ابوبکر

نوشتار اصلی: واقعه تحصن در خانه فاطمه

پس از آنکه صحابه، ابوبکر را خلیفه خواندند و با او بیعت کردند و سخن پیامبر(ص) بر جانشینی امام علی(ع) را نادیده گرفتند، فاطمه(س) به همراه علی(ع)، بنی‌هاشم و تعدادی از صحابه با این بیعت مخالفت کردند و در خانه فاطمه تحصن کردند.[۹۰] عباس بن عبدالمطلب، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، مقداد، اُبیّ بن کَعب، و گروهی از بنی‌هاشم از جمله تحصن‌کنندگان بودند.[۹۱]

دفاع از علی(ع) در واقعه هجوم به خانه

نوشتار اصلی: واقعه هجوم به خانه فاطمه

به دنبال هجوم موافقان خلافت ابوبکر به خانه علی(ع)، فاطمه(س) در مقابل مهاجمان ایستاد و از بردن اجباری علی(ع) برای بیعت با ابوبکر ممانعت کرد.[۹۲] بر اساس گزارش ابن عبدربّه، از عالمان اهل سنت در قرن سوم و چهارم قمری، پس از مطلع شدن ابوبکر از تحصن مخالفانش در خانه فاطمه(س)، دستور داد به آنجا حمله کنند و جمع مخالفان را بر هم بزنند و در صورت مقاومت، با آنان وارد جنگ شوند. عمر به همراه عده‌ای به سوی خانه فاطمه(س) رفت و از تحصن‌کنندگان خواست از خانه بیرون بیایند؛ سپس تهدید کرد در صورت سرپیچی از دستورش، خانه را آتش می‌زند.[۹۳] عمر به همراه دیگر مهاجمان با خشونت وارد خانه شدند. در این میان، حضرت فاطمه(س) مهاجمان را تهدید کرد که اگر از خانه بیرون نروند به خدا شکایت خواهد کرد.[۹۴] از این رو مهاجمان خانه را ترک کردند و به جز علی و بنی‌هاشم همه تحصن‌کنندگان را به مسجد بردند تا با ابوبکر بیعت کنند.[۹۵]

مهاجمان پس از آنکه از تحصن‌کنندگان به اجبار بیعت گرفتند، برای آنکه از امام علی(ع) و بنی‌هاشم نیز بیعت بگیرند، دوباره به خانه فاطمه(س) هجوم بردند و درِ خانه را آتش زدند. فاطمه که پشت در قرار داشت، بر اثر آتش و فشار و ضربه عمر، قنفذ و دیگر همراهان بر درب خانه، مجروح و جنینش (محسن(ع)) سقط شد.[۹۶] در برخی گزارش‌ها آمده است قنفذ، فاطمه(س) را بین در و دیوار گذاشت[۹۷] و در را به فاطمه(س) کوبید و پهلوی او را شکست.[۹۸] فاطمه(س) پس از این ماجرا در بستر بیماری افتاد.[۹۹]

خشم فاطمه(س) از ابوبکر و عمر

برخوردهای شدید ابوبکر و عمر با فاطمه و علی بر سر ماجرای فدک و وقایع مرتبط با بیعت اجباری با خلیفه، خشم فاطمه از ابوبکر و عمر را تا پایان زندگی‌اش به دنبال داشت.[۱۰۰] بر اساس گزارش‌ها پس از هجوم عمر و دیگر مهاجمان به خانه فاطمه، ابوبکر و عمر تصمیم گرفتند برای عذرخواهی به خانه فاطمه بروند؛ اما فاطمه اجازه ورود به آنان نداد. آنان در نهایت با وساطت علی وارد خانه فاطمه شدند. فاطمه در دیدار با آن دو، روی خود را به دیوار کرد و سلام آنان را بی‌پاسخ گذاشت. فاطمه پس از یادآوری روایت پیامبر که خشنودی و خشم پیامبر را در گرو خشنودی و خشم فاطمه قرار داده بود، به ابوبکر و عمر اعلام کرد که باعث خشم او شد‌ه‌اند.[۱۰۱] در برخی از گزارش‌ها آمده است فاطمه سوگند خورد پس از هر نمازی آنان را نفرین کند.[۱۰۲]

شهادت، تشییع، تدفین

نوشتار‌های اصلی: شهادت حضرت فاطمه(س) و تشییع و تدفین حضرت فاطمه(س)

فاطمه پس از مدتی بیماری ناشی از صدمات جسمی که در حوادث پس از رحلت پیامبر متحمل شد، در سال ۱۱ هجری قمری درگذشت.[۱۰۳] درباره تاریخ شهادت اختلاف نظر وجود دارد و از چهل شب پس از رحلت پیامبر(ص) تا هشت ماه پس از آن ذکر شده است.[۱۰۴] مشهورترین قول نزد شیعه،[۱۰۵] سوم جمادی الثانی است؛[۱۰۶] یعنی نود و پنج روز پس از رحلت پیامبر(ص).[۱۰۷] مستند این قول روایتی از امام صادق(ع) است.[۱۰۸] بر اساس دیدگاه‌های دیگر، هفتاد و پنج روز پس از رحلت پیامبر[۱۰۹] (۱۳ جمادی‌الاول)،[یادداشت ۱] هشتم ربیع الثانی[۱۱۰]، سیزدهم ربیع الثانی[۱۱۱] و سوم رمضان[۱۱۲] روز شهادت فاطمه(س) است.

امام کاظم(ع) در روایتی به شهادت فاطمه(س) تصریح کرده است.[۱۱۳] در روایتی از امام صادق(ع) سبب شهادت فاطمه(س) ضربه قنفذ با غلاف شمشیر ذکر شده است که موجب سقط محسن و بیماری و در نتیجه شهادت او شد.[۱۱۴]

به اعتقاد برخی پژوهشگران، وصیت فاطمه بر دفن پنهانی پیکرش، آخرین اقدام سیاسی او در مخالفت با دستگاه خلافت بود.[۱۱۵]

محل دفن

نوشتار اصلی: محل دفن حضرت فاطمه(س)

حضرت فاطمه قبل از شهادت، وصیت کرده بود دوست ندارد افرادی که به او ستم کردند و اسباب خشم و غضب او را فراهم کردند، بر پیکرش نماز بخوانند و در تشییع او حاضر شوند؛ از این رو خواسته بود او را مخفیانه تشییع و دفن کنند و محل دفن او مخفی بماند.[۱۱۶] به گفته مورخان، علی(ع) به کمک اسماء بنت عُمیس، همسرش را غسل داد[۱۱۷] و خود بر پیکرش نماز خواند.[۱۱۸] به غیر از امام علی(ع) چند نفر دیگر نیز در نماز شرکت کردند که در مورد تعداد و نام افراد اختلاف وجود دارد. منابع تاریخی امام حسن، امام حسین، عباس بن عبدالمطلب، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، عقیل، زبیر، عبدالله بن مسعود و فضل بن عباس را افرادی دانسته‌اند که در این نماز شرکت داشتند.[۱۱۹]

امام علی(ع) پس از دفن، آثار قبر بودن را از بین برد تا قبر مشخص نباشد.[۱۲۰] علاوه بر نامعلوم بودن مکان دقیق قبر، در کلیت مکانی که قبر در آن قرار دارد نیز نقل‌های مختلفی وجود دارد:[۱۲۱]

فضائل

نوشتار اصلی: فضایل حضرت فاطمه(س)

در منابع روایی، تفسیری و تاریخیِ شیعه و اهل سنت فضائل متعددی برای حضرت زهرا(س) گزارش شده است. برخی از این فضیلت‌ها منشأ قرآنی دارند، مانند آیه تطهیر و آیه مباهله. در این‌ گونه فضائل شأن نزول آیات درباره اهل‌بیت پیامبر است و فاطمه نیز یکی از اهل‌بیت است. شماری از فضیلت‌ها نیز در روایات نقل شده‌اند نظیر حدیث بَضعه و مُحَدَّثه بودن.

عصمت

نوشتار اصلی: عصمت حضرت زهرا(س)

به گفته علامه مجلسی، شیعیان اجماع قطعی بر عصمت حضرت فاطمه(س) دارند.[۱۲۸] آیه تطهیر،[۱۲۹] حدیث بضعه و احادیث بیان کننده عصمت اهل بیت(ع) از دلایل عصمت فاطمه(س) به شمار می‌روند.[۱۳۰] بر اساس آیه تطهیر، خداوند اراده کرده است اهل بیت(ع) را از هرگونه زشتی و پلیدی پاک گرداند و بنابر بسیاری از روایات شیعه و اهل سنت، فاطمه یکی از مصادیق اهل‌بیت است.[۱۳۱] لازمه معصوم بودن حضرت زهرا(س) آن است که از برخی شئون پیامبران و امامان(ع)، مانند حجیت گفتار و رفتار و تقریر و مرجعیت دینی و صلاحیت تفسیر و تبیین دین برخوردار بوده و سیره عملی و موضع‌گیرهای او ملاک تشخیص حق از باطل باشد و همچنین الگوی کامل در عرصه‌های زندگی به شمار می‌رود.[۱۳۲]

در منابع روایی و تاریخی اهل سنت نیز روایاتی گزارش شده که پیامبر(ص) با استشهاد به آیه تطهیر، اهل بیت خود یعنی فاطمه(س)، علی(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) را از هرگونه گناه مبرا دانسته است.[۱۳۳]

عبادت

نوشتار اصلی: نماز حضرت فاطمه(س)

فاطمه زهرا(س) همانند پیامبر(ص) علاقه زیادی به عبادت داشت و بخش مهمی از اوقات خود را به نماز و مناجات می‌گذراند.[۱۳۴] در برخی منابع گزارش‌هایی درباره امداد غیبی نسبت به فاطمه(س) وجود دارد؛ برای نمونه سلمان فارسی از اینکه زهرا(س) در کنار سنگ آسیاب در حال قرائت قرآن است و سنگ آسیاب به خودی خود می‌چرخد، تعجب کرد و موضوع را با پیامبر در میان گذاشت. پیامبر در جواب فرمود: «...خداوند جبرئیل را فرستاده است تا آسیاب را برای او بگرداند».[۱۳۵] طولانی بودن نمازها، شب‌زنده‌داری، دعا برای دیگران از جمله همسایه‌ها،[۱۳۶] روزه‌داری، زیارت قبور شهدا از جمله ویژگی‌های رفتاری فاطمه(س) است که در سخنان اهل‌بیت، برخی صحابه و تابعین بر آن تأکید شده است.[۱۳۷] بر همین اساس در کتاب‌های دعا و مناجات برخی از نمازها، ادعیه و تسبیحات به فاطمه(س) منسوب است.[۱۳۸]

جایگاه فاطمه نزد خدا و پیامبر

علمای شیعه[۱۳۹] و اهل سنت،[۱۴۰] براساس آیه ۲۳ سوره شوری مشهور به آیه مودت، محبت و دوست داشتن فاطمه را سفارش خدا به مسلمانان دانسته‌اند. در آیه مودت پاداش رسالت پیامبر(ص) دوستی و محبت با خویشاوندان معرفی شده است که مفسران از آن به اهل‌بیت(ع) تعبیر کرده‌اند.[۱۴۱] بر اساس روایات، خویشاوندان یا (به تعبیر مفسران) اهل‌بیت در این آیه، فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع) هستند.[۱۴۲] علاوه بر آیه مودت، روایاتی از پیامبر(ص) نقل شده است که بر اساس آن خداوند به خشم فاطمه خشمگین و به خشنودی او خشنود می‌شود.[۱۴۳]

نویسنده کتاب جُنّة العاصمه حدیثی را در کتاب خود آورده است که خلقت فاطمه را علت خلقت افلاک می‌داند. این حدیث که با نام حدیث لولاک خوانده می‌شود از پیامبر(ص) نقل شده است، و بر اساس آن خلقت افلاک در گرو خلقت پیامبر و خلقت پیامبر در گرو خلقت علی(ع) بوده است و خلقت پیامبر و علی در گرو خلقت فاطمه.[۱۴۴] برخی ضمن اشکال به سند این حدیث، محتوای آن را قابل توجیه می‌دانند.[۱۴۵]

پیامبر(ص) علاقه زیادی به فاطمه(س) داشت و به او بیشتر از دیگران محبت و احترام می‌کرد. در حدیثی مشهور به حدیث بضعه پیامبر(ص) فاطمه را پاره تن خود معرفی می‌کند و می‌گوید هر کس او را بیازارد، مرا آزرده است. این روایت را محدثان نخستین نظیر شیخ مفید از میان علمای شیعه و احمد بن حنبل از میان علمای اهل سنت، به گونه‌های مختلف گزارش کرده‌اند.[۱۴۶]

سرور زنان

در روایات متعددی که شیعیان و اهل سنت نقل کرده‌اند آمده است فاطمه برترینِ زنان بهشت، برترینِ زنان دو عالم و برترینِ زنان امت است.[۱۴۷]

تنها زن برگزیده در ماجرای مباهله

از میان زنان مسلمان تنها فاطمه(س) برای حضور در مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران انتخاب شد. این ماجرا در آیه مباهله ذکر شده است. بنابر منابع تفسیری، روایی و تاریخی، آیه مباهله در برتری و فضیلت اهل‌بیت پیامبر نازل شده است.[۱۴۸] فاطمه، امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) همراهان پیامبر در این واقعه بودند.[۱۴۹]

استمرار نسل پیامبر از طریق فاطمه

تداوم نسل پیامبر از فاطمه و تعیین امامان شیعه از فرزندان فاطمه به عنوان یکی از فضائل او ذکر شده است.[۱۵۰] برخی از مفسران استمرار نسل پیامبر از فاطمه را مصداق کوثر یعنی خیر فراوان در سوره کوثر دانسته‌اند.[۱۵۱]

سخاوت

سخاوت فاطمه(س) به عنوان یکی از ویژگی‌های رفتاری او گزارش شده است. فاطمه(س) در زندگی مشترک خود با علی(ع) زمانی که در وضعیت مطلوب اقتصادی قرار داشت ساده زیست بود و همیشه انفاق می‌کرد.[۱۵۲] اهدای لباس نو در شب عروسی خود به فرد محتاج،[۱۵۳] بخشیدن گردنبند به فقیر[۱۵۴] و دادن همه غذای خود به مسکین، یتیم و اسیر از جمله این موارد است.[۱۵۵] بر اساس گزارش‌های روایی و تفسیری پس از آنکه فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع) سه روز پی‌در پی هنگام افطار همه غذای خود را به نیازمند دادند آیه ۵ تا ۹ سوره انسان مشهور به آیه اطعام در شأن آنان نازل شد.[۱۵۶]

مُحَدَّثه بودن

سخن گفتن فرشتگان با فاطمه(س) یکی از ویژگی‌های او است که موجب شد او را مُحَدَّثه بنامند.[۱۵۷] گفتگوی فرشتگان با فاطمه در زمان پیامبر و پس از رحلت وی، برای تسلی دادن فاطمه(س) و خبردادن از آینده نسل پیامبر بوده است.[۱۵۸] رویدادهای آینده را که فرشته الهی به فاطمه می‌گفت، امام علی(ع) می‌نوشت که به مصحف فاطمه معروف شد.[۱۵۹]

زیارت‌نامه

در برخی از منابع شیعه برای زهرا(س) زیارت‌نامه‌ای توسط امام صادق(ع) بیان شده است.[۱۶۰] بنا بر متن زیارت‌نامه، فاطمه(س) قبل از آفریده شدن مورد امتحان خداوند قرار گرفته و در این امتحان صبور بوده است.[۱۶۱]

در این زیارت‌نامه قبول کردن ولایت حضرت زهرا(س) مانند قبولی ولایت همه انبیاء و حضرت محمد(ص) و اطاعت از آنها دانسته شده است.[۱۶۲] همچنین طبق این زیارت کسی که از حضرت زهرا(س) اطاعت کرده و ثابت‌قدم باشد، از پلیدی‌ها و گناهان پاک می‌شود.[۱۶۳]

میراث معنوی

  • روایات، بخش مهمی از میراث فاطمه(س) هستند. این روایات از حیث محتوا متنوع و مشتمل بر موضوعات اعتقادی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی‌اند. برخی از روایات وی در کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل سنت ذکر شده است و شماری از روایات در کتاب‌هایی مستقل با عناوینی نظیر «مسنَد فاطمه» و «اخبار فاطمه» تدوین شده‌اند. برخی از این مسندها در طول زمان مفقود شده‌اند و تنها در کتاب‌های رجالی، تراجِم و کتاب‌شناسی‌ها از راویان و نویسندگان این کتاب‌ها سخن به میان آمده است.[۱۶۴]
  • خطبه فدکیه، یکی از سخنان مشهور فاطمه است که درباره ماجرای غصب خلافت و مصادره فدک بیان شده است. چندین شرح درباره خطبه فدکیه نوشته شده است که نام بیشتر آنها شرح خطبه زهرا(س) یا شرح خطبه لُمَّه (نام دیگر خطبه فدکیه) است.[۱۶۸]
  • تسبیحات فاطمه زهرا(س)، ذکری است که فاطمه از پیامبر(ص) آموخت[۱۶۹] و فاطمه از فراگیری آن خشنود شد.[۱۷۰] در منابع شیعه و اهل سنت درباره آموختن تسبیحات به فاطمه گزارش‌های متعددی ذکر شده و آمده است امام علی پس از شنیدن این ذکر، در هیچ شرایطی آن را ترک نکرد.[۱۷۱]
  • نماز حضرت زهرا، نمازهایی است که فاطمه آنها را از پیامبر(ص) یا جبرئیل فراگرفته بود. در برخی از متون روایی و کتاب‌های دعا به این نمازها اشاره شده است.[۱۷۲]
  • اشعار منسوب به فاطمه(س)، که در منابع تاریخی و روایی گزارش شده است. این اشعار از جهت تاریخی مربوط به دو دوره است: دوره پیش از رحلت پیامبر و دوره پس از رحلت او. درباره اشعار فاطمه تک‌‌‌نگاری‌هایی نیز منتشر شده است.[۱۷۳]

فاطمه در فرهنگ و ادبیات شیعه

شیعیانْ فاطمه(س) را الگوی خود می‌دانند و سیره فاطمه(س) در فرهنگ شیعه و زندگی شیعیان جریان دارد. برخی از نمونه‌های آن عبارت‌اند از:

  • مهر السنه: بر پایه روایتی، امام جواد(ع) مهریه همسرش را به مقدار مهریه حضرت فاطمه(س)، یعنی پانصد درهم قرار داد.[۱۷۴] این مقدار مهر السنه نامیده می‌شود که مهریه همسران و دختران پیامبر(ص) است.[۱۷۵]
  • ایام فاطمیه: شیعیان در ایام شهادت فاطمه(س) مراسم عزاداری برپا می‌کنند. در ایران روز شهادت حضرت زهرا مطابق با سوم جمادی‌الثانی تعطیل رسمی است[۱۷۶] و مراجع تقلید به صورت پیاده‌روی در عزاداری شرکت می‌کنند.[۱۷۷]
  • روز زن: در ایران سالروز ولادت فاطمه(س) (بیستم جمادی الثانی) روز زن نام‌گذاری شده است.[۱۷۸] مردم ایران با دادن هدیه به مادرانشان این روز را جشن می‌گیرند.[۱۷۹]
  • بازسازی نمادین محله بنی‌هاشم: همزمان با ایام فاطمیه محله بنی‎‌هاشم، قبرستان بقیع و خانه فاطمه(س) به صورت نمادین با سبک قدیمی ساخته می‌شود و بسیاری از مردم از این اماکن بازدید می‌کنند.[۱۸۰]
  • برگزاری تئاتر و تعزیه: در سال‌های اخیر برگزاری تئاتر، تعزیه و نمایش‌های خیابانی با عناوینی نظیر «بانوی آب و آیینه»،[۱۸۱] «بانوی غریب‌نشین»[۱۸۲] از جمله برنامه‌های خاص در ایام سوگواری شهادت فاطمه(س) است.
  • نامگذاری دختران: طبق آمار اعلام‌شده در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۲، در ایران نام فاطمه و زهرا جزو ده نام نخست برای دختران قرار گرفته است.[۱۸۳]
  • انتساب به فرزندان فاطمه(س): در میان فرقه‌های شیعه، زیدیه معتقدند امامت و رهبری برای کسی است که از فرزندان فاطمه باشد. از این رو زیدیان تنها از کسی به عنوان امام پیروی می‌کردند و حکومت او را بر حق می‌دانستند که از نسل فاطمه(س) باشد.[۱۸۴] علاوه بر زیدیه فاطمیان نیز که نام حکومتشان برگرفته از فاطمه(س) است نسب خود را به فرزندان فاطمه(س) می‌رساندند.[۱۸۵]

ادبیات و شعر فاطمی

برخی از شاعران و ادیبان فارسی‌زبان آثاری ادبی درباره فاطمه(س) تألیف و اشعاری درباره وی سروده‌اند. برخی معتقدند قدیمی‌ترین شعر فاطمی به قرن پنجم هجری برمی‌گردد.[۱۸۶] در دوره معاصر شعر فاطمی در میان شاعران رواج بیشتری داشته است، به طوری که کنگره‌هایی با عنوان شعر فاطمی با حضور شاعرانی که در این زمینه شعرهایی سروده‌اند برگزار می‌شود.[۱۸۷] افزایش اشعار فاطمی سروده‌شده موجب شده برخی از پژوهشگرانِ حوزه ادبیات، شعر فاطمی را یکی از سبک‌های شعر آیینی بدانند که در آن به مقام و سیره فاطمه پرداخته می‌شود.[۱۸۸]

در میان آثار ادبی معاصر می‌توان به کتاب کشتی پهلو گرفته و فاطمه فاطمه است اشاره کرد. واز میان اشعار معروف سروده شده درباره شأن‌ و مقام حضرت فاطمه می توان به شعر معروف مرحوم آیت الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی اشاره کرد که مطلعش این است: دختر فکر بکر من غنچه لب چو ‌واکند/ از نمکین کلام خود حق نمک ادا کند

کتابشناسی

نوشتار اصلی: فهرست کتاب‌ها درباره حضرت زهرا سلام‌الله علیها

نگارش درباره فاطمه(س) از سده‌های نخستین هجری مورد توجه مسلمانان به‌ویژه شیعیان قرار داشته است.[۱۸۹] در یک تقسیم‌بندی، آثاری را که راجع به فاطمه تألیف یا جمع‌آوری شده می‌توان به سه دسته مُسنَدنگاری، مَنقَبَت‌نگاری و زندگینامه‌نویسی تقسیم کرد.[۱۹۰]

در میان مسندها و مجموعه‌های روایی‌ای که شیعیان تدوین کرده‌اند، «دلائل الامامة» اثر طبری، کهن‌ترین مسند موجود درباره فاطمه(س) است.[۱۹۱] برخی دیگر از مسندهای شیعیان عبارتند از:

از میان مناقب‌نگاری‌ها نیز می‌توان به چند کتاب زیر اشاره کرد:

  • «مناقب فاطمة الزهراء و ولدها» اثر[۱۹۳] ،[۱۹۴]
  • «فضائل فاطمة الزهراء از نگاه دیگران» اثر ناصر مکارم شیرازی،
  • «فاطمه زهرا از نظر روایات اهل سنت» اثر محمد واصف.[۱۹۵]

از میان مسندهای اهل سنت درباره فاطمه(س) می‌توان به «السقیفه و فدک» اثر جوهری بصری، «من روی عن فاطمه من اولادها» اثر ابن‌عقده جارودی و «مسند فاطمه» اثر دارقطنی شافعی و از میان مناقب‌نگاری‌ها می‌توان به «مناقب فاطمة الزهراء»،‌اثر حاکم نیشابوری، «الثغورالباسمة فی فضائل السیدة فاطمة» اثر جلال‌الدین سیوطی و «اتحاف السائل بما لفاطمة من المناقب و الفضائل» اثر محمد علی مناوی اشاره کرد.[۱۹۶]

دانشنامه فاطمی(س) زیر نظر علی اکبر رشاد نیز در شش جلد به زندگی،‌ منزلت، آثار و معارف حضرت فاطمه(س) و مباحث فقهی، حقوقی و اجتماعی زن و خانواده پرداخته است. این دانشنامه در سال ۱۳۹۴ش در هفدهمین همایش کتاب سال حوزه برگزیده شد.[۱۹۷]

آثار نمایشی

نمایشنامه بانوی بی‌نشان عنوان نمایشنامه‌ای است که سید حسین فدائی‌حسین آن را بر اساس کتاب کشتی پهلو شکسته نوشته است. این نمایشنامه چندین بار در شهرهای مختلف ایران در ایام فاطمیه به اجرا گذاشته شده است. [۱۹۸]

بانوی بهشتی، نام انیمیشنی است که مرکز تولید و نشر دیجیتال انقلاب اسلامی (متنا) آن را در سال ١٣٩٧ش تولید و منتشر کرده است. در این انیمیشن، شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) به تصویر کشیده شده است.[۱۹۹]

فیلم سینمای بانوی بهشت به کارگردانی الی‌کینگ نیز در سال ۲۰۲۰ ساخته شد و به صورت محدود به نمایش درآمد.[۲۰۰]

پانویس

  1. ↑ صدوق، الامالی، ۱۴۱۷ق، ص۷۴، ۱۸۷، ۶۸۸، ۶۹۱ و ۶۹۲؛ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴۰؛ مسعودی، اسرارالفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۴۰۹.
  2. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۱۶؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۳۲.
  3. ↑ ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ۱۴۱۰ق، ج ۸ ، ص۱۴.
  4. ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۱۰
  5. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۹۲.
  6. ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۴۶۱.
  7. ↑ شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ۱۳۶۳ش، ص۷۸.
  8. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۴۴، ص۲۰۱.
  9. ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، دارالکتب الاسلامیه، ج۳، ص۳۳.
  10. ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰.
  11. ↑ متقی هندی، کنز العُمال، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۷۶۷.
  12. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۹۳.
  13. ↑ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۹.
  14. ↑ أمین عاملی، أعیان الشیعة، ج۱، ص ۳۱۹.
  15. ↑ کلینی، ج۱، ص۲۴۱، ح۵؛ طبری امامی،‌ دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
  16. ↑ نگاه کنید به: صدوق، الخصال، ۱۴۰۳ق، ص۴۰۴؛ ابن‌هشام، سیرة النبویه، دار المعرفة، ج۱، ص۱۹۰.
  17. ↑ بتنونی، الرحلة‌ الحجازیة، المکتبة الثقافیة الدینیه، ص۱۲۸.
  18. ↑ جمعی از محققین، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ‏‫۱۳۹۴ش، ج۱، ص۲۴۴۳.
  19. ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۵۸؛ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۷۹۳؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، قم، شریف الرضی، ص۱۴۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۹۰؛ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۳۲.
  20. ↑ مفید، مسارالشریعه، ۱۴۱۴ق، ص۵۴؛ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۳ق، ص۵۱۲.
  21. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، دارصادر، ج۱، ص۱۳۳. ج۸، ص۱۹؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۰۳؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۹۹.
  22. ↑ مفید، مسارالشریعه، ۱۴۱۴ق، ص۵۴؛ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۷۹۳.
  23. ↑ آیا زن مسلمان امروزی میتواند از حضرت زهرا(س) الگو بگیرد؟، پایگاه خبری تحلیلی مهرخانه.
  24. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۳.
  25. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۳۵.
  26. ↑ ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، بیروت، ج۱، ص۳۶۸؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، ج۱، ص۱۶۳.
  27. ↑ محقق سبزواری، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه، ۱۳۵۹ش، ص۱۷۳-۱۷۴.
  28. ↑ طباطبایی، «ازدواج فاطمه»، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۲۸.
  29. ↑ طبری، ذخائر العقبی، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۶۷؛ متقی هندی، کنزالعمال، ۱۴۰۱ق، ج۷، ص۱۲۹.
  30. ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۱۶۵؛ مغربی، شرح الاخبار، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۹. سهمی، تاریخ جرجان، ۱۴۰۷ق، ص۱۷۱.
  31. ↑ طباطبایی، «ازدواج فاطمه»، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۲۸.
  32. ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۶۳؛ خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ص۳۴۳.
  33. ↑ نسایی، السنن الکبری، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۴۳؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، دارالمعرفة، ج۲، س۱۶۷ و ۱۶۸.
  34. ↑ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۸۲.
  35. ↑ خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ص۳۴۳.
  36. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۹.
  37. ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۹.
  38. ↑ صدوق، الامالی، ۱۴۱۷ق، ص۶۵۳؛ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۶۴.
  39. ↑ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۸.
  40. ↑ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۸.
  41. ↑ طوسی، محمدبن حسن، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۰.
  42. ↑ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۱۵۶؛ خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ص۳۳۶.
  43. ↑ ابن‌اثیر جزری، اسدالغابة، انتشارات اسماعیلیان، ج۵، ص۵۱۷.
  44. ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۵۸.
  45. ↑ طبری امامی، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۸۸-۹۰؛ خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ص۳۳۵-۳۳۸.
  46. ↑ ابن‌حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۳۹۱؛ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۷۳؛ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۳۴۰.
  47. ↑ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۳؛ طبری، بشارة المصطفی، ۱۴۲۰ق، ص۴۱۰.
  48. ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۳۱.
  49. ↑ خوارزمی، مناقب، ۱۴۱۱ق، ص۲۶۸-۲۷۱.
  50. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۱۹۲ و ۱۹۹؛ جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۱۳ق، ص۶۴.
  51. ↑ طوسی، امالی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۹۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۵۶-۵۷؛ صدوق، الأمالی، ۱۴۱۷ق، ص۵۵۲.
  52. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، دارصادر، ج۸، ص۲۵.
  53. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۷۲.
  54. ↑ خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ص۲۶۸.
  55. ↑ مجلسی ، بحارالانوار ،ج ۴۳ ،ص ۳۷۹
  56. ↑ حمیری قمی، قرب الإسناد، ۱۴۱۳ق، ص۵۲.
  57. ↑ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۰-۱۴۲.
  58. ↑ انصاری زنجانی، الموسوعة الکبری، ۱۴۲۸ق، ج‏۱۷، ص۴۲۹.
  59. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۳، ص۱۶۳و۱۷۳.
  60. ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۸۰.
  61. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، دارصادر، ج۸، ص۴۶۵.
  62. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۶۹، ص۱۷۶.
  63. ↑ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۵.
  64. ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۵۷؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۱۵، ص۵۷۸؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۱۷ق، ص۱۵۴ و ۱۵۵؛ هلالی، اسرار آل‌محمد، ۱۳۷۸ش، ص۲۳۱.
  65. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۳۸؛ کلینی، کافی، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۲۸.
  66. ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴۱.
  67. ↑ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۹ و ۲۹۰؛ سیدمرتضی، الشافی فی‌الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۱۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، دارالرضا، ج۲۹، ص۱۲۴؛ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۵۳-۳۶۴.
  68. ↑ جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۱۳ق، ص۶۳؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۴۷.
  69. ↑ ابن‌ابی‌شیبه کوفی، المصنف فی الاحادیث و الآثار، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۵۷۲.
  70. ↑ جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۱۳ق، ص۷۲ و ۷۳.
  71. ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۱۰۹.
  72. ↑ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
  73. ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۳۷.
  74. ↑ شبیری، «شهادت فاطمه(س)»، ص۳۴۷.
  75. ↑ هلالی، اسرار آل‌محمد، ۱۳۷۸ش، ص۲۳۱؛ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق. ص۷۹۳؛ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۰.
  76. ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۵۸؛ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۶؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۹۰.
  77. ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۹۰.
  78. ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۹۶؛ ابن‌کثیر، السیره النبویه، ۱۳۹۶ق، ج۳، ص۵۸.
  79. ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۲۴۵.
  80. ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۳۵.
  81. ↑ فرهمندپور، «سیره سیاسی فاطمه»، ص۳۰۹-۳۱۶.
  82. ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی،‌ دارصادر، ج۲، ص۱۲۴.
  83. ↑ امینی، الغدیر، ج۱، ص۳۳.
  84. ↑ ابن‌قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ۱۳۸۰ش، ص۲۹ و ۳۰.
  85. ↑ جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۱۳ق، ص۱۰۹.
  86. ↑ جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۱۳ق، ص۱۰۹.
  87. ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۵۴۳.
  88. ↑ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۴ق، ص۱۸۴ و ۱۸۵؛ حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۴۰۰ق، ج۳، ص۴۸۸.
  89. ↑ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۰-۱۲۱.
  90. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۱۲۴؛ ابن‌کثیر، تاریخ ابن‌کثیر، ۱۳۵۱-۱۳۵۸ق، ج۵، ص۲۶۶؛ ابن‌هشام، سیرة النبویه، دارالمعرفه، ج۲، ص۶۵۶.
  91. ↑ عسکری، سقیفه: بررسی نحوه شکل‌گیری حکومت پس از پیامبر، ۱۳۸۷ش، ص۹۹.
  92. ↑ ابن‌قتیبه، الامامة والسیاسه، ۱۴۱۳ق، ج۱ ص۳۰.
  93. ↑ ابن عبدربّه اندلسی، العقد الفرید، دارالکتب العلمية، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۱۳.
  94. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۱۰۵.
  95. ↑ ابن‌ ابی‌الحدید، شرح نهج‌ البلاغه، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۱.
  96. ↑ طبری امامی، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴؛ صدوق، معانی الاخبار، ۱۳۷۹ش، ص۲۰۶.
  97. ↑ هلالی، اسرار آل‌محمد، ۱۳۷۸ش، ص۲۳۱.
  98. ↑ هلالی، اسرار آل‌محمد، ۱۳۷۸ش، ص۲۳۱؛ عاملی، رنج‌های حضرت زهرا(س)، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۳۵۰-۳۵۱.
  99. ↑ طبری امامی، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
  100. ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۵، ص۸۲.
  101. ↑ ابن‌قتیبه دینوری، الامامة والسیاسة، ۱۴۱۳ق/۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۱.
  102. ↑ کحاله، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م، ج۴، ص۱۲۳-۱۲۴؛ ابن‌قتیبه دینوری، الامامة والسیاسة، ۱۴۱۳ق/۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۱.
  103. ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۹۳؛ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
  104. ↑ شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ۱۳۶۳ش، ص۱۵۴.
  105. ↑ شبیری، «شهادت فاطمه(س)»، ص۳۴۷.
  106. ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۹۳؛ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۰.
  107. ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۰.
  108. ↑ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴؛ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۴۲۷.
  109. ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴۱ و ۴۵۸.
  110. ↑ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۳۲.
  111. ↑ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۳۲.
  112. ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۲۵.
  113. ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۵۸.
  114. ↑ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
  115. ↑ فرهمندپور، «سیره سیاسی فاطمه»، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۳۱۵.
  116. ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۸۵؛ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۳۷.
  117. ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۴؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۷۳-۴۷۴.
  118. ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۲۵.
  119. ↑ هلالی عامری، کتاب سلیم بن قیس، ۱۴۲۰ق، ص۳۹۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۰؛ صدوق، الخصال، ۱۴۰۳ق، ص۳۶۱؛ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۳ و ۳۴.
  120. ↑ مجلسی،‌ بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۱۹۳.
  121. ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۰.
  122. ↑ طبری آملی، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۶.
  123. ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۶۱.
  124. ↑ ابن عبد الوهاب، عیون المعجزات، قم، ص۵۵.
  125. ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۵۹۹.
  126. ↑ واقدی، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۳۳.
  127. ↑ نجمی، «قبر فاطمه(س) یا قبر فاطمه بنت اسد»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
  128. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۳۳۵.
  129. ↑ سیدمرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۹۵؛ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۱۲.
  130. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۳۳۵.
  131. ↑ برای نمونه نگاه کنید به طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۲۱۵؛ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۱۹۸.
  132. ↑ کافی و شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، ص۷۲.
  133. ↑ ابن‌مردویه اصفهانی، مناقب علی‌بی ابی‌طالب، ۱۴۲۴ق، ص۳۰۵؛ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۱۹۹؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۱۶.
  134. ↑ قزوینی، فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص۱۳۱ - ۱۳۲؛ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۲۸.
  135. ↑ ابن‌شهر‌آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۱۶ و ۱۱۷.
  136. ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۸۲.
  137. ↑ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۱۹.
  138. ↑ ر.ک: ابن‌طاووس، جمال الاسبوع، ۱۳۷۱ش، ص۷۲؛ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش. ج۳، ص۳۴۳؛ سید‌بن‌طاووس‏، مهج الدعوات، ۱۴۱۱ق‏، ص۱۳۹-۱۴۲.
  139. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۳.
  140. ↑ زمخشری، الکشاف،‌ ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۱۹و۲۲۰؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۷، ص۵۹۵.
  141. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۳و۴۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۴۶و۴۷.
  142. ↑ زمخشری، الکشاف،‌ ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۱۹و۲۲۰؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۷، ص۵۹۵؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۵ش، ج۱۷، ص۱۲۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۳و۴۴؛ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۸۱۵؛ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۷.
  143. ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، ج۳، ص۱۵۴.
  144. ↑ میرجهانی، جنة العاصمة، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۸.
  145. ↑ گفت‌وگو با آیت الله‌العظمی شبیری زنجانی، سایت جماران.
  146. ↑ مفید، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۲۶۰؛ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۲۴؛ ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، بیروت، ج۴، ص۵.
  147. ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۱۸۲؛ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۸۱؛ ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، بیروت، ج۳، ص۸۰؛ بخاری، صحیح البخاری، بیروت، ج۴، ص۱۸۳؛ مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، بیروت، ج۷، ص۱۴۳ و ۱۴۴.
  148. ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۷۹؛ بلاغی، حجةالتفاسیر، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۲۶۸؛ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۲۹۳ و ۲۹۴.
  149. ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌اثير، الکامل فی التاريخ، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۹۳؛ زمخشری، الکشاف،‌ ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۶۸؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص۲۴۷.
  150. ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۳۷۰ و ۳۷۱.
  151. ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۳۷۰ و ۳۷۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۷، ص۳۷۱؛ فخر رازی، التفسیرالکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳۲، ص۳۱۳؛ بیضاوی، انوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۳۴۲؛ نیشابوری، تفسیر غرائب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۵۷۶.
  152. ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۹۲ق، ص۹۴ و ۹۵.
  153. ↑ مرعشی نجفی، شرح احقاق الحق، کتابخانه مرعشی نجفی، ج۱۹، ص۱۱۴.
  154. ↑ طبری، بشارة المصطفی، ۱۴۲۰ق، ص۲۱۸ و ۲۱۹.
  155. ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۶۹.
  156. ↑ طوسی، التبیان، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۲۱۱؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۶۷۰؛ فخررازی، التفسیرالکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۷۴۶ و ۷۴۷.
  157. ↑ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۸۲.
  158. ↑ نگاه کنید به: ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۱۱۶.
  159. ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴۰ و ۲۴۱.
  160. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۳۶۸؛ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۹.
  161. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۳۶۸؛ آل رسول، «اسرار وجودی حضرت زهرا(س)»، ص۱۶۷.
  162. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۳۶۸؛ آل رسول، «اسرار وجودی حضرت زهرا(س)»، ص۱۶۷.
  163. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۳۶۸؛ آل رسول، «اسرار وجودی حضرت زهرا(س)»، ص۱۶۷.
  164. ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۶۱ -۵۶۳.
  165. ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴۱.
  166. ↑ صفار، بصائرالدرجات الکبری، ۱۴۰۴ق، ص۱۷۳ و ۱۸۱.
  167. ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۱۲۶.
  168. ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۹۳؛ ج۱۳، ص۲۲۴.
  169. ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص ۳۲۰ و ۳۲۱؛ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۴۸ و ۲۰۸.
  170. ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۳۶۶.
  171. ↑ ابن حنبل، مسند، بیروت، ج۱، ص۱۰۷.
  172. ↑ سیدبن طاووس، جمال الاسبوع، ۱۳۷۱ش، ص۷۰ و ۹۳.
  173. ↑ عالمی، «اشعار فاطمه(س)»، ج۳، ص۱۱۰ -۱۲۰.
  174. ↑ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۴.
  175. ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۳۰۲؛ شهیدثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۳۴۴.
  176. ↑ «ماجرای تعطیل شدن روز شهادت حضرت زهرا(س)»، خبرگزاری فارس‌.
  177. ↑ فاطمیه درقم ؛ پیاده روی دو تن از مراجع تقلید تا حرم، خبرگزاری صداو سیما.
  178. ↑ آیین‌نامه‌های مصوب شورای فرهنگ عمومی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمانشاه.
  179. ↑ ۱۵ پیشنهاد برای هدیه روز مادر، پایگاه اینترنتی بیتوته.
  180. ↑ نمایشگاه کوچه‌های بنی‌هاشم، خبرگزاری مشرق.
  181. ↑ اجرای نمایشنامه بانوی آب و آیینه، خبرگزاری ایکنا.
  182. ↑ نمایش بانوی غریب‌نشین، خبرگزاری ایکنا.
  183. ↑ ده نام نخست برای دختران و پسران ایرانی، خبرگزاری فارس.
  184. ↑ رصاص، مصباح العلوم، ۱۹۹۹م، ص۲۳-۲۴.
  185. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، فاطمیان و قرامطه، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  186. ↑ مرتضی امیری اسفندقه در گفت‌وگو با تسنیم: ما حسین فهمیده‌های شعر فاطمی هستیم، خبرگزاری تسنیم.
  187. ↑ کنگره «شعر فاطمی» برگزار شد، خبرگزاری ایسنا.
  188. ↑ مرتضی امیری اسفندقه از شعر فاطمی میگوید، پایگاه اینترنتی شهرستان ادب.
  189. ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ۵۶۱.
  190. ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ۵۶۱.
  191. ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۶۳؛ر.ک: طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ۶۵-۷۶.
  192. ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۶۴.
  193. ↑ طبری آملی| طبری
  194. ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۳۳۲.
  195. ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۶۷.
  196. ↑ نگاه کنید به: معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۶۲-۵۶۷.
  197. ↑ «دانشنامه فاطمی(س)»، وبگاه پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی.
  198. ↑ مصاحبه با خبرگزاری مهر درباره بانوی بی‌نشان
  199. ↑ انیمیشن "بانوی بهشتی"، شبکه اطلاع‌رسانی دانا.
  200. ↑ «بانوی بهشت به نویسندگی یاسر الحبیب اکران می‌شود...»، سایت دین‌آنلاین.

یادداشت‌ها

  1. ↑ به علت معلوم نبودن تعداد روزهای ماه‌های قمری پس از رحلت رسول خدا(ص)، یکی از روزهای سیزدهم تا پانزدهم جمادی‌الاول محتمل است.

منابع

  • ابن‌‌ابی‌الحدید، ابوحامد عبدالحمید، شرح نهج‌ البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دار احیاء الکتب العربیة، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
  • ابن‌ابی‌الحدید، عزالدین، شرح نهج‌البلاغة، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ق.
  • ابن‌ابی‌شیبه کوفی، عبدالله بن محمد، المصنف فی الاحادیث و الآثار، تحقیق سعید لحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
  • ابن‌اثیر جزری، علی‌بن محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی‌تا.
  • ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ‏، بیروت، دارالصادر، ۱۳۸۵ق.
  • ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴ق.
  • ابن‌سعد، محمدبن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
  • ابن‌سعد، محمدبن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر، بی‌تا، بی‌جا.
  • ابن‌شهرآشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی‌طالب، گروهی از اساتید نجف اشرف، النجف الاشرف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۷۶ق.
  • ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله قرطبی، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی‌محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
  • ابن‌عبدربّه اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
  • ابن‌قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، ترجمه سید ناصر طباطبایی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰ش.
  • ابن‌قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الامامة والسیاسة، تحقیق علی شیری، قم، شریف رضی، ۱۴۱۳ق/۱۳۷۱ش.
  • ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
  • ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تاریخ ابن‌کثیر، مصر، مطبعة السعادة، ۱۳۵۱-۱۳۵۸ق.
  • ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
  • ابن‌مردویه اصفهانی، احمدبن‌ موسی، مناقب علی‌بی ابی‌طالب، تحقیق عبدالرزاق محمدحسین، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۴ق.
  • ابن‌هشام، ابومحمد عبدالملک بن هشام حمیری، سیرة النبویه لابن هشام، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الابیاری، عبدالحفیظ الشبلی، بیروت، دارالمعرفه.
  • ابوالسعود، محمدبن محمد عمادی، ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق یاحقی/ ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
  • «اجرای نمایشنامه بانوی آب و آیینه»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۱۸-۰۲-۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
  • احمدبن حنبل، مسند احمدبن حنبل، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
  • اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضی‏، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
  • اربلی، علی‌بن‌عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.
  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
  • آل رسول، سوسن، «اسرار وجودی حضرت زهرا(س)»، در مجله مطالعات راهبردی زنان، تهران، شورای فرهنگی اجمتاعی زنان و خانواده، بهار ۱۳۸۷ش.
  • آیین‌نامه‌های مصوب شورای فرهنگ عمومی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمانشاه، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
  • آیا زن مسلمان امروزی میتواند از حضرت زهرا(س) الگو بگیرد؟، پایگاه خبری تحلیلی مهرخانه، تاریخ انتشار: ۱۱-۰۲-۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷-۱۲-۱۳۹۵ش.
  • الانصاری الزنجانی الخوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء، قم، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
  • أمین عاملی، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف، بی‌تا.
  • انیمیشن "بانوی بهشتی"، شبکه اطلاع‌رسانی دانا، منتشر شده در مورخ: ۱۳۹۷/۱۱/۱۹.
  • بتنونی، محمد لبیب، الرحلة‌ الحجازیة، قاهره، المکتبة الثقافیة الدینیه، بی‌تا.
  • بحرانی، سیدهاشم حسینی، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
  • بحرانی، سیدهاشم حسینی، غایة المرام و حجة الخصام، تحقیق سید‌علی عاشور، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
  • بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
  • بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
  • بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار/ ریاض زرکلی، بیروت ، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
  • بلاغی، سیدعبدالحجة، حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر، قم، انتشارات حکمت، ۱۳۸۶ق.
  • بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
  • ۱۵ «پیشنهاد برای هدیه روز مادر»، پایگاه اینترنتی بیتوته، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
  • ترمذی، محمدبن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
  • تهرانی، مجتبی، بحثی کوتاه پیرامون خطبه حضرت زهرا(س)، تهران، پیام آزادی، زمستان ۱۳۸۷ش.
  • جمعی از محققین، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ‏‫۱۳۹۴ش.
  • جوهری بصری، احمد‌بن عبدالعزیز، السقیفة و فدک، تحقیق محمدهادی امینی، بیروت، شرکة الکتبی، ۱۴۱۳ق.
  • حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق، یوسف مرعشلی، بیروت دارالمعرفة، بی‌تا.
  • حلبی، علی‌بن برهان، السیرة الحلبیة، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۰ق.
  • حمیری قمی، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
  • خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، تحقیق مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
  • دولابی، محمدبن احمد، الذریة الطاهرة النبویة، تحقیق سیدمحمدجواد حسینی، قم، نشراسلامی، ۱۴۰۷ق.
  • «ده نام نخست برای دختران و پسران ایرانی»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۱۵-۰۲-۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
  • ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الأرنوؤط، بیروت، مؤسسه الرسالة، ۱۴۱۳ق.
  • ربانی گلپایگانی، «علی، فاطمیان و قرامطه»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ انتشار : ۱۳۸۵/۵/۴، تاریخ بازدید: ۱۳۹۵/۱۲/۰۶.
  • رصاص، احمدبن حسن‌، مصباح العلوم، تحقیق مرتضی بن زید محطوری، مرکز البدر العلمی و الثقافی، صنعا، چاپ اول، ۱۹۹۹م.
  • زمخشری، محمودبن عمر، الکشاف، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ق.
  • سمهودی، علی بن احمد، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۹۷۱م.
  • سهمی، حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، بیروت، عالم الکتب، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • سیدبن طاووس، علی‌بن موسی، جمال الاسبوع، تحقیق جواد قیومی، مؤسسة الآفاق، ۱۳۷۱ش.
  • سید‌بن‌طاووس‏، علی‌بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخائر‏، چاپ اول، ۱۴۱۱ق‏.
  • سیدمرتضی، علی‌بن حسین، الشافی فی‌الامامة، تحقیق سیدعبدالزهرا حسینی، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۰ق.
  • سیوطی، جلال‌الدین، الدرالمنثور فی تفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
  • «شاعر اهل بیت زکات طبعش را می‌دهد»، پایگاه اینترنتی شهرستان ادب، تاریخ انتشار: ۲۴-۰۱-۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
  • شبیری، سیدمحمد جواد، «شهادت فاطمه(س)»، دانشنامه فاطمی(س)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
  • شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد سیدگیلانی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۲۲ق.
  • شهیدثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق سیدمحمدکلانتر، قم، انتشارات داوری، ۱۴۱۰ق.
  • شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا (س)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۳ش.
  • شیخ حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
  • صدوق، محمد بن علی بن بابویه، معانی الاخبار، تصحیح و تعلیق: علی اکبر الغفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۷۹ش.
  • صدوق، محمدبن علی بن‌بابویه، علل الشرایع، تحقیق سیدمحمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۵ق.
  • صدوق، محمدبن علی، الامالی، قم مؤسسه البعثة، ۱۴۱۷ق.
  • صدوق، محمدبن علی، الخصال، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۳ق.
  • صدوق، محمد بن علی، المقنع، [بی‌جا]، نشر مؤسسه امام هادی(ع)، ۱۴۱۵ق.
  • صدوق، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، نشراسلامی، ۱۴۰۴ق.
  • صفار، محمدبن حسن، بصائرالدرجات الکبری، تحقیق میرزا محسن کوچه باغی، تهران، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
  • طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
  • طباطبایی، سیدمحمدکاظم، «ازدواج فاطمه»، دانشنامه فاطمی(س)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
  • طبرانی، سلیمان‌بن احمد، المعجم الکبیر، قاهره، دار النشر، ۱۴۱۵ق.
  • طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، النجف الاشرف، دارالنعمان، ۱۳۸۶ق.
  • طبرسی، حسن‌بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۳۹۲ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
  • طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، تهران، انتشارات خسرو، ۱۳۷۲ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۱۵ق.
  • طبری امامی، محمدبن جریر، دلائل الامامة، قم، مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.
  • طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، تاریخ طبری، تحقیق مجد ابوالفضل ابراهیم، بیروت،‌ دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق گروهی از دانشمندان، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
  • طبری، محمدبن ابی‌القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، تحقیق جواد قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
  • طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه‌الشیعه، ۱۴۱۱ق.
  • طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفة الرجال، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۴ق.
  • طوسی، محمدبن حسن، الامالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ق.
  • طوسی، محمدبن حسن، الامالی، قم، اندیشه هادی، ۱۳۸۸ش.
  • طوسی، محمبن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
  • طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ق.
  • عالمی، سیدعلیرضا، «اشعار فاطمه(س)»، دانشنامه فاطمی(س)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
  • عاملی، سید جعفر مرتضی، رنج‌های حضرت زهرا (س)، ترجمه: محمد سپهری، قم، انتشارات تهذیب، ۱۳۸۲ش.
  • عسکری، مرتضی، سقیفه: بررسی نحوه شکل‌گیری حکومت پس از پیامبر، به کوشش مهدی دشتی، قم، دانشکده اصول دین، ۱۳۸۷ش.
  • «فاطمیه در قم؛ پیاده‌روی دو تن از مراجع تقلید تا حرم»، خبرگزاری صداو سیما، تاریخ انتشار: ۱۴-۰۱-۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
  • فتال نیشابوری، محمدبن حسن، روضة الواعظین، قم، شریف الرضی.
  • فخر رازی، محمدبن عمر، التفسیرالکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
  • فرهمندپور، فهیمه، «سیره سیاسی فاطمه»، دانشنامه فاطمی(س)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
  • قزوینی، محمد کاظم، فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ترجمه علی کرمی، مرتضی، ۱۳۸۴ش.
  • کافی، عبدالحسین و جواد شفیعیان، «عصمت فاطمه(س)»، در دانشنامه فاطمی (ج۲)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
  • کحاله، عمر رضا، اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ دهم، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م.
  • کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، بیروت، ....، ۱۴۰۱ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
  • «گفتگو با آیت الله‌العظمی شبیری زنجانی»، سایت جماران، تاریخ ثبت: ۱۴-۰۱-۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹-۱۱-۱۳۹۵ش.
  • «ماجرای تعطیل شدن روز شهادت حضرت زهرا(س)»، خبرگزاری فارس‌، تاریخ انتشار: ۰۵-۰۲-۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش
  • متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام الدین، کنزالعمال، محقق: بکری حیانی / صفوة السقا، بیروت، مؤسسة الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.
  • مجلسی، بحار الانوار، تحقیق شیخ عبدالزهرا علوی، بیروت، دارالرضا، بی‌تا.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
  • محقق سبزواری، محمدباقر،‌ نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه، تهران، اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۵۹ش.
  • محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
  • مدیر شانه‌چی، کاظم، علم‌الحدیث، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، ۱۳۴۴ش.
  • مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، شرح احقاق الحق، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، بی‌تا.
  • مسعودی، علی‌بن حسین، اثبات الوصیة للإمام علی‌بن ابی‌طالب، قم، انتشارات انصاریان، ۱۴۱۷ق.
  • مسعودی، محمدفاضل، اسرارالفاطمیه، تحقیق: سیدعادل علوی، مؤسسة الزائر، ۱۴۲۰ق.
  • مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
  • معموری، علی، «کتابشناسی فاطمه(س)»، دانشنامه فاطمی(س)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
  • مغربی، قاضی نعمان بن محمد تمیمی، دعائم الاسلام، تحقیق آصف فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
  • مغربی، قاضی نعمان بن محمد تمیمی، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الأطهار، تحقیق سید محمد حسینی‌ جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۹.
  • مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
  • مفید، محمدبن محمد، الاختصاص، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق.
  • مفید، محمدبن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
  • مفید، محمد‌بن محمد، الامالی، تحقیق حسین استادولی، علی‌اکبر غفاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
  • مفید، محمدبن‌محمد، مسارالشریعه فی مختصر تواریخ الشریعة، تحقیق مهدی نجف، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
  • مقریزی، احمدبن علی، امتاع الاسماع، تحقیق محمد نمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
  • میرجهانی، سید محمد حسن، جنة العاصمة، تهران، کتابخانه صدر، ۱۳۹۸ق.
  • نسایی، احمدبن شعیب، السنن الکبری، تحقیق عبدالغفار سلیمان بنداری، سیدکسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
  • «نمایش بانوی غریب‌نشین»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۲۷-۰۱-۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
  • «نمایشگاه کوچه‌های بنی‌هاشم»، خبرگزاری مشرق، تاریخ انتشار: ۲۷-۰۱-۱۳۹۱ش تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
  • نمیری، ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
  • نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.
  • واقدی، محمدبن عمر، المغازی، تحقیق مارزدن جونز، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
  • هلالی عامری، سلیم بن قیس، اسرار آل‌محمد، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، قم، نشر الهادی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸ش.
  • یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ یعقوبی، دارصادر، بیروت، ‌بی‌تا.

پیوند به بیرون